ډیلی

د نړۍ “پرانستی میوزیم” د دوو ښارونو روم او دیلی لقب دی. په هندي کې دلي یا دهلي چې پښتانه ورته ډیلی وایی، پکې د ۸ ښارونو نښې پاتې دي.
ډیلی او اګره د جمنا پر غاړه اباد دي او دلته د ۶ ق م پېړۍ راهیسې خلک اوسیدل. د ځینو لرغون پوهانو په اند، د مهابهارت په داستان کې “اندر پرستها” ذکر شوی ښار هم دلته په یوې غونډۍ و. خو د ۲۱ پېړۍ په سر پلټنو کې يې څه و نه موندل. تر ۱۰ پېړۍ دا یو نامعلومه ښاریه وه. له دې ۱۶۶ کلومیټر جنوب ختیځ کې “متهرا” د هندوانو سپیڅلی ښار او زیاته مشهوره وه. په ۱۱ پېړۍ کې غزنوي پوځ په څو حملو کې د متهرا مندرونه چور کړل او په ډېلي يې پام ونکړو.
د ۱۳ پېړۍ په سر کې د غوریانو یو جنرل، ” قطب الدین ایبک” د خپل حکومت تخت په ډېلي کې کیښود. یو روایت دی چې هغه په ۴ پېړۍ کې د اشوکا د اوسپنې یو ۷ میټر لوړه ستنه يې ډېلي ته یوړه. د دې قطر ۱۶ انچه او وزن يې د ټنه و او په ” اودایاګیري” کې پر زمکه خښه وه. قطب الدین ایبک په ۱۲۰۶م کې د جام مینار په شان یو مینار جوړ کړو چې بهر خوا په هر پوړ يې قراني آیتونه کنده دي.. د هغه په امر د هندوانو ۶۷ مندرونو خښتې په یو جومات ” قوت الاسلام” او ورسره نورو ودانیو کې يې وکارولې. د اشوکا ستنه يې هم د خپل فتح په ویاړ زمکه کې خښه کړه چې اوسپنه يې ذنګ نه وهي.
د ډېلي دغه اسلامي ښار پخوا قطب اباد او اوس “مهرولي” نومېږي. په لږه موده کې دلته د چار واکو کورونه، جوماتونه او د درویشانو حجرې ابادې شوې. یو پکې قطب الدین بختیار کاکی هم و او اوس يې زیارت ته هره ورځ خلک خپل عقیدت څرګندولو ته روان وي.
د ایبک باچاهانو دوره تر ۱۲۹۰م وه خو د مغلو تر وخت هم قطب اباد د دلي یو مهمه برخه وه. موتي مسجد، جهاز محل، ظفر محل، لال محل، حوض شمسي، د سلطان التمش مقبره، جمالي کمالي مسجد، د باغچې مسجد، د ادهم خان مقبره، د قلي خان مقبره او لالکوټ هم دلته دي. د غلامانو د ټبر نه واک ترک “خلجيانو لاس ته شو. سلطان علاوالدین خلجي یو بل ښار د لوی کلا منځ کې اباد کړو. په ۱۳۰۳م کې د دې کلا، حوض خاص، علای دروازه او علای مینار، د خلجیانو د برم نښې وې. د علاوالدین خلجي مقبره او د هغه په نوم مدرسه هم پکې جوړ شول. دا ښار اوس “سري” نومېږي او روایت دی چې د تیمور لنګ د زرګونو مغلو سرونه په دغه کلا پریکړې شوي وو. خو سري د لوی خدای مانا هم ورکوي.
په ۱۳۲۰م کې ډېلی د ترکانو یو بل کورنۍ “تغلق” لاس کې شو. د دې ټبرغیاث الدین تغلق هم یو لوی کلا د جوړولو امر وکړو چې ” تغلق آباد” نومېږي. ورسره د “غیاث پوره” ښاریه وه.
د کلا دېوالونو ته لوی تیږې به هاتي ( فیل) وړل او یو ځل د قوازې تخته د ټول وزن سره په باچا راپریوته چې هغه وخت د دې معاینې له ورغلی و. د تغلق اباد لویه کلا اوس هم د یو ویجاړ ښار نښې په ګوته کوي. نوي باچا فیروز شاه تغلق په ډېلي کې د څلورم کلا بنسټ کیښودو چې ” فیروز شاه کوټله” نومیده. ورسره ۱۸ کلي د اوبو لپاره د جمنا سیند نه ۵ ویالې، کوهیان، حمامونه او د سردارانو لپاره ۳۰ لوی کورونه وو. په ۱۳۹۸م کې د ګوډ تیمور په حمله دا ښار هم ویجاړ شو. د سکندر لودي په وخت د کوټله فیروز شاه سره نزدې نوره ابادي وشوه ځکه هلته د اوبو انتظام ښه و. د لودیانو مقبرې او باغونه اوس د سیل ځایونه دي. په ۱۶ پېړۍ کې بابرخپل زوی همایون د ډېلي حاکم وټاکلو. هغه په ۱۵۳۰م کې هلته د پینځم ښار بنسټ کیښودو چې “جهان پناه” نومیدو. دی په ۱۵۳۹م کې د شیر شاه سوري له خوا مات او ایران ته وتښتیدو. شیر شاه د ۵ کالو په موده کې په یوې غونډې شپږم ښار “شیرګړهه” جوړ کړو چې یو جومات او کتابتون يې هم لرل. د شیر شاه زامنو په کورني جنګونو کې سلطنت وبایللو نو همایون بیرته راغلو اوخپل پخوانی ښار بیرته په نوي نوم “دین پناه” اباد کړو. د همایون زوی اکبر د ډېلي په ځای آګره کې خوشاله و او هلته يې یوه لویه کلا جوړه کړه. د اکبر زوی جهانګیر د لاهور څخه حکومت کاو او په اوړي کې کشمیر ته تلو. د جهانګیر زوی شاهجهان واکمن شو نو د جمنا پرغاړه ۱۶۳۸م کې د اووم ښار ” شاهجهان اباد ” بنسټ کیښودو. لال کلا د جمنا سیند پر غاړه د څو ماڼیو جوپه وه او د یو تالاب چاپېره بازار “چاندني چوک” نومیدو. د ډېلي جامع جومات هغه وخت په نړۍ کې تر ټولو لوی او ښایسته جومات ګڼلې شو.
د ۱۸۵۷م د خپلواکۍ د لوی بغاوت نه وروسته، انګریزانو د ښار د بیرته جوړولو فیصله وکړه. هغوی شاهجهان اباد په خپل ځای پریښودو او په لویدیځ کې د یو نوي ښار نقشه يې راوپنځوله. ځینې پخواني ودانۍ يې ړنګې او په ځای يې اروپای طرز بنګلې او حکومتي دفترونه جوړ شول. صدارتي ماڼۍ (راشټرپتی بھون) پارلیمان، د هند دروازه (انډیا گیټ) او یو مارکیټ کناټ پلیس د ۲۰ پېړۍ د پېل اعلان و. د هند تر وېش ( ۱۹۴۷) د پوسټ ایډریس لپاره به پراني دهلي ( زړه دلي) او نیو دلي (نۍ دهلي) نومونه کاریدل. په ۱۹۶۰م کې د هند حکومت دا نومونه متروک او اوس د دې سرکاري نوم ” دلي” ورته بس دی.